Мәжіліс депутаты Айдос Сарым Каспий құбыр консорциумына шабуылдауға үгіттегендердің сөзіне "терроризмді насихаттау" және "мемлекетке опасыздық жасау" баптары аясында құқықтық баға беруге шақырды. Депутат кімді меңзеді?
17 желтоқсан күні болған парламент мәжілісі отырысында депутат Айдос Сарым Бас прокуратура мен Мәдениет және ақпарат министрлігінен Украинаның Каспий құбырына жасаған шабуылын қолдаған азаматтардың жазбаларын тексеруді сұрады. Ол Қазақстан үшін аса маңызды инфрақұрылым нысанына шабуылды желіде ашық "қолдайтын және құптайтын жазбалар жарияланып жатыр, бұл ұлттық мүддеге соққы боп тиеді" деді. Депутат Ресей аумағындағы мұнай терминалына қараша айында жасалған шабуылдан соң тасымал кеміп, экономика айтарлықтай шығынға бата бастағанын алға тартқан. Айдос Сарым құзырлы органдарға тексерісті екі бап негізінде саралауды ұсынған.
"Жоғарыда айтылған мәселеге байланысты мына сұрақтарды қарастыруларыңызды сұраймыз. Ол – Қазақстан үшін аса маңызды инфрақұрылым нысандарына соққы жасауға жария түрде үндеу тастаған азаматтардың әрекеттеріне құқықтық баға беру. Аталған әрекеттерді Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 256-бабы – "терроризмді насихаттау немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақыру" және 175-бабы – "мемлекетке опасыздық жасау" бойынша саралау мүмкіндігін қарастыру. Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін аса маңызды мұнай құбырлары мен өзге де инфрақұрылым нысандарын жоюға шақыратын жария ақпаратты таратуға жол берілмейтіні жөнінде халық арасында кең көлемді түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру" деді AMANAT фракциясының өкілі депутаттық сауалында.
Депутат Украинаның дрон шабуылдарын қолдайтын жазбалар сөз еркіндігінің аясына кірмейтінін айтады. Дегенмен ол кімнің қандай жазбасын мысал еткенін нақтыламады. Әзірге бас прокуратура бұл сауалға қалай жауап беретіні белгісіз. Киевтің ұстанымында заңға қайшылық жоқ деп есептеп, материал жасайтын, желіде пост жазатын журналистің бірі – Лұқпан Ахмедияров. Ол депутаттың я Қазақстан билігінің құбырға байланысты талап-шағымы болса, оны Кремльге бағыттау керегін айтады.
– Басты себеп, Ресейдің Украинаға қарсы соғыс ашқаны. Ең маңызды себеп осы. Украина өзінің жерін қорғап жатыр. Олардың құқығы бар, жерін қалай болса да қорғауға құқығы бар. [Айдос] Сарымда талап болып жатса, мұнда отырған азаматтарға емес, Ресейге айтсын. Ресей соғыс бастағанда бізбен неге ақылдаспады? Біз соғыс бастып жатырмыз, мұнай құбырына қауіп төнуі мүмкін деп. Бірақ бізден кеңес сұраған жоқ қой. Енді қазір Айдос Сарым Ресейдің, Кремльдің сөзін сөйлеп отыр, – дейді журналист.
Мәжіліске бірмандатты округтан сайланған Ермұрат Бапи депутаттық сауалды Айдос Сарымның азаматтық пікірі деп те, AMANAT партиясының ұстанымы деп те қабылдауға болатынын айтады. Биыл Украина алғаш рет Ресей, Қазақстан және Батыстың мұнай компанияларына қарайтын Каспий құбыр консорциумына шабуыл жасаған кезде депутат Бапи Киев Ресейдегі кез келген нысанды көздеуге қақылы деген. Ол бүгін Азаттыққа Сарым көтерген пікірге де орын бар деп жауап берді.
– Украинаны Қазақстанның мұнайы ағатын КҚК-ні неге шабуылдады деп жазғыра алмаймын. Оған неге шабуылдадың деп айтуға депутат болсам да, басқа болсам да, сұрақ қоя алмаймын. Ондай талап мен үшін орынсыз. Бүгінгі пленарлық отырыста депутат Айдос Сарымның жолдаған депутаттық сауалы – өзінің азаматтық позициясы. Бір жағынан оны AMANAT партиясымен келіскен болуы керек. Мұндай пікірге орын бар деп ойлаймын. Бұл жердегі бір өкінішті жағдай, мұнай құбырындағы терминалдың жарылуынан Қазақстанның бюджеті біраз зардап шекті. Менің ойымша, Айдос Сарымның уайымы мемлекеттік тұрғыда елдің қазынасы, кірісіне байланысты мәселеден туындап отыр, – дейді Бапи.
Қылмыстық кодекс бойынша, "терроризмге шақыру" айыбы үшін 5 жылдан 9 жылға дейін, ал "мемлекетке опасыздық жасау" айыбы үшін 10 жылдан 15 жылға дейін түрме жазасы қарастырылған. Саясаттанушы Димаш Әлжанов бұл өте ауыр баптар және желідегі Украинаны қолдаған жазбаларға оны телу ақылға қонбайды дейді. Саясаттанушы Димаш Әлжанов парламентте мұндай мәлімдеменің жасалуы қоғамдағы көңіл-күйді басу ниетінен шықты деп есептейді.
– Менің ойымша, мұның астарында екі мәселе жатыр. Біріншіден, блогер немесе танымал журналистердің Украинаны қолдап, құбырға жасалған шабуылды сынға алмауы оларға ұнамай отыр. Екінші жағынан, медиа кеңістікке, журналистерге және тәуелсіз медиажобаларға қысымды одан әрі күшейту үшін осы жағдайды сылтау етіп жатыр. Яғни, осыны пайдаланып Украинадағы соғыс төңірегінде үкіметке бағытталатын кез келген сынды түбірімен жойғысы келеді. Әліптің артын бағу керек деп ойлаймын. Бұл тәрізді үндеулер мен эмоцияға толы пікірлер терроризм бабымен қаралуы мүмкін емес. Өйтетін болса, үкімет тым қатал шара қолданған болар еді. Президент әкімшілігі неғұрлым жұмсақ саясат таңдап, бұл жағдайды ушықтырмайды деп ойлаймын. Өйткені мұндай эмоциялық сипаттағы мәлімдемелерде заңсыз әрекетке шақыру белгісі байқалмайды, – дейді саясаттанушы.
17 ақпанда Ресей аумағындағы "Кропоткинская" елдімекеніндегі станциясына шабуыл жасалды. Салдарынан мұнай айдау тоқтады. Жөндеу бірнеше айға созылды. Консорциум 18 млрд теңгеге шығынданғанын мәлімдеді. Қазақстан жағы Украинадан шабуылға байланысты түсініктеме беруді талап еткені, бірақ жауап келмегені айтылған.
Бұдан соң, биыл 24 наурызда Ресей құбырға екінші рет шабуыл болғанын мәлімдеген. Тамыз айында да бірақ шабуыл сәтсіз болғанын айтты. Ал қыркүйекте КҚК-ның әкімшілік кеңсесі мен теңіз терминалы, сондай-ақ оның маңындағы тұрғын аудандар дрон шабуылынан зардап шекті. Шабуыл салдарынан теңізге мұнай тиеу тоқтатылып, кейін қайта іске қосылған.
29 қарашада Украина теңіз дрондарымен Ресейдің Қара теңіздегі танкерлері мен мұнай инфрақұрылымына шабуыл жасаған. Осы кезде Каспий құбыр консорциуымына тиесілі портқа да дрон түскен. Cалдарынан мұнай айдайтын үш құрылғының бірі істен шыққан.
КҚК мұнай құбырының ұзындығы 1500 шақырым. Бұл құбыр арқылы Еуропаға тасымалданатын мұнайдың 80 пайызы Қазақстанда өндіріледі. Мысалы 2024 жылы КҚК арқылы 68,6 млн тонна мұнай экспорттаған, оның 55 млн тоннасы – Қазақстан өнімі.
КҚК акциясының 24 пайызына Ресей, 19 пайызына Қазақстан, 15 пайызына америкалық Chevron компаниясы қожалық етеді. Акциялардың қалған бөлігі шетелдік тағы бірнеше компанияға тиесілі.
Бұл маршрут істен шықса Қазақстан мұнайының экспортына айтарлықтай қиындық туындайды. Оның салқыны елдің экономикасына ауыр тиеді. Өйткені Қазақстан бюджеті кірісінің жартысына жуығы мұнайдан түседі.
КҚК құбыр желісімен мұнай тасымалдау Украина дрондарының шабуылына ұшырамаса да техникалық себеп деген уәжбен жиі үзіледі. 2022 жылы жазда консорциумының Қара теңіздегі "Южная Озереевка" терминалындағы екі айлақтың жұмысы тоқтатылғанда кейбір сарапшы бұны "Ресейдің Украинаға соғысын қолдамаған Қазақстанға қысымы" деп тәпсірлеген.
Азаттық мәжілістегі мәлімдеменің мәнін сұрау үшін депутаттың өзіне хабарласып, сұхбаттасты.
АСЫРА СІЛТЕУ БОЛМАЙ МА?
Азаттық: Өткендегі Каспий құбыр консорциуымына шабуылдан кейін біреулер бұл шабуылды айыптап жатты, біреулер "бұл Украинаның қорғануға деген құқығы" деді. Сіз нақты кімді меңзедіңіз?
Айдос Сарым: Адамдардың аты есімде жоқ. Бірақ енді "Бұл дұрыс. Мұндай инфрақұрылымға тағы да шабуыл жасау керек. Қазақстан Ресейдің жағына шығып кетті" деген сияқты әңгімелерді көргенім бар. Сол себепті жасалған нақты сауал еді.
Азаттық: Ресей агрессиясына қарсы күресіп жатқан Украинаның қорғану құқығы бар деген пікір сіз айтқан жағдайға келе ме?
Айдос Сарым: Біздің КҚК-ға жасалған шабуыл – жайдан-жайдан жасалған шабуыл деп айтуға болмайды. Қателесіп кетіпті, көздеген нысанасы басқа еді деген сияқты әңгіме жоқ. Бүгінгі күні біздің сыртқы істер министрлеріміз сөйлескен. Негізгі мәселе шешілген сияқты. Шын айтса, мұндай шабуыл Қазақстанның ғана экономикасына емес, Украинаға да, Украинаның қолдаушысы болып отырған Батыс елдері – Еуропа, АҚШ үшін де жасалып жатқан қиянат деп айтсақ, артық болмайды. Мен білсем, қазір өздері де түсінген сияқты. Енді бұл тисе терекке, тимесе бұтаққа дейтін ракета емес қой. Бұл нақты көзделген, нысаналанған, әдейілеп соған бағытталған дүние ғой. Сондықтан Қазақстанның өз ұстанымын айтқаны, өзінің мүдделерін айқындағаны ол жақсы үдеріс. Меніңше, Украина қазір ол туралы хабардар.
Билік ұнасын-ұнамасын, бірақ өзінің халқына, өзінің зейнетақысына, әлеуметтік басқа да нысандарына қарсы шығу деген енді бір жағы ақымақтық болса, екінші жағы сатқындықпен пара-пар нәрсе деп ойлаймын.
Азаттық: Бұл жердегі мәселе сол жөнінде пікір білдірген адамдардың сөзін терроризмді насихаттау деп бағалау туралы емес пе? Журналистер Ардақ Бөкеева бар, Лұқпан Ахмедияров бар. Егер ертең құқық қорғау органдары мұндай жазбаларды терроризмді насихаттауға теңесе, солардың үстінен іс қозғалмай ма?
Айдос Сарым: Мен Лұқпанның сұхбатын тыңдадым. Ол "Қазақстан өзінің мүддесін қорғауы керек, оны айқын айтуы керек, Украинамен сөйлесу керек" деп айтып отыр. Лұқпанға ешқандай талабым жоқ. Бірақ кейбір – қаны қызу дейміз де, ақылы аздай дейміз бе – азаматтарымыздың "мұның бәріне жапатармағай соғыс ашу керек, бомбылау керек, сонда ғана қадірін түсінеміз, сонда ғана есіміз кіреді" деген сияқты пікірлерді көргенім бар.
Азаттық: Ертең мысалы мәдениет және ақпарат министрлігі не ішкі істер министрлігі мұндай пікірлерді терроризмді насихаттауға балап жатса, асыра сілтеу болмай ма?
Айдос Сарым: Өкінішке орай, біз ұзақ жылдар бойы мәдениетті де, адамгершілікті де, басқаны да ұмытып, әлеуметтік желіде шектен шығып кеттік. Қазір жасалып жатқан бүкіл жұмыс ол баспасөз бостандығын қудалау емес, нормаға келу. Егер адам ақырын айтқанды түсінбесе, бұл баспасөз бостандығына ешқандай қатысы жоқ нәрсе. Ол ақымақтығы үшін сотталады.
Азаттық: Каспий консорциумы құбыры қайткенде де Ресей жеріндегі нысан ғой. Ертең құбырға шабуыл туралы жазғандардың пікірі террозимді насихаттау, терроризмге үндеу болатын болса, бұл Қазақстан билігінің немесе депутаттардың Украинаның соғыс кезіндегі әрекеттерін терроризмге балағаны емес пе?
Айдос Сарым: Жаңағы мұнайдан келіп отырған ақшаға сіздің әке-шешеңіз, сіздің балаңыз күн көріп жүр. Біреу мектепке барады, біреу ауруханаға барады. Осының барлығына қалай қарсы шығуға болады. Тоқаев ұнамасын, Бектенов ұнамасын, AMANAT партиясы ұнамасын. Бірақ өз еліңе қалай қарсы шығасың. Байқасаңыз, менің сауалым екі бағыттан тұрды. Егер шынымен де асыра кететін болса, ондай адамдар жауапқа тартылсын дедік. Екінші мәселе бар. Халықтың ішінде дұрыс әңгіме жүргізе білу де керек.
Азаттық: Дегенмен "терроризмді насихаттау", "терроризмге үндеу" баптары бойынша іс қозғау ауыр шара емес пе деген сұрақ қой.
Айдос Сарым: Германияның канцлері Мерц мың адамды сотқа берді. Оның ішінде интернетте қарғағандары бар, өлім тілегендері бар. Бұл демократияға жата ма сіздің ойыңызша? "Жасылдар" партиясы 600 адамды сотқа беріпті. Ұлыбританияда өткен жылы 10 мың адам әлеуметтік желідегі артық сөзі үшін сотталған. Тікелей түрмеге отырғаны бар, айыппұл алғаны бар, қоғамдық жұмысқа сотталғаны бар. Оның қасында біздің екі-үш адам менің ойымша үлкен трагедия емес.
Азаттық: Яғни елдің мүддесі үшін екі-үш адамды тартуға болады дейсіз ғой?
Айдос Сарым: Егер жаңа мәдениетті, жаңа дәстүрді қалыптастыру қажет болатын болса, бір-екі адам сотталса, ол қоғамның осы үшін төлейтін құны. Егер сен өз сөзіңе, өз ақылыңа, өз ойыңа ие бола алмасаң, онда сені емдеудің басқа жолы бар. Ол – заң.
Азаттық: Қазақстан сыртқы істер министрлігі Украинаға нота жолдағанда, Украина жауап берді ғой. Сонда олар Ресей Украинадағы бейбіт нысандарға шабуыл жасаған кезде Қазақстан мәлімдеме жасамаған еді деген уәж айтты. Бұл жөніндегі пікіріңіз қандай?
Айдос Сарым: Бұл – Украинаның проблемасы. Украинаның негізгі шешім қабылдайтын адамдары - президент, премьер-министр, Рада, сыртқы істер министрі бар. Енді өкілдері мына соғыс заманында өмір сүріп жатқан адамдар ғой. Жалпы соғыс дегеніміз адамның ақыл-ойын жақсартатын дүние емес, жүйкесін жұқартатын дүние. Сол себепті қызумен айтып қалған шығар. Менің ойымша, ол дипломатияға аса жақсылық әпермейтін дүние. Жалпы дипломатияның басты міндеті - елдің жауын көбейту емес, санын азайту. Мүмкіндігі болса, дос табу. Енді бейтарап отырған адамды дос қылуға тырысу деген сияқты әңгіме бар ғой. Сондықтан енді Украина тарабы үшін де бұл үлкен оқиға. Мен білсем, олар да тиісті қорытынды шығарып отыр. Құдай қаласа, алдағы уақыт көрсетеді.
Азаттық: Бірақ бұған дейін Ресей Каспий құбыры түрлі себеппен істен шыққанын мәлімдеп, бұл жағдайды Қазақстанның сыртқы саясаттағы сөздерімен не қандай да шешімдерімен тұспа тұс келіп жатты. Мұны Кремльдің Астанаға сес көрсетуі деп бағаландардар да болды. Мұндайда Қазақстан дәл осылай Ресейге сұрақ қоя ала ма?
Айдос Сарым: Қазақстан сұрақтарын қойып жатады. Біз одақтаспыз. Сан алуан құжаттарды қабылдадық, біздің министрлеріміз бір-біріне есігін теуіп ашып кіретін жағдайы бар, телефонмен шешілетін мәселелер болады, айтысатын, дауласатын, саудаласатын дүниелер болады. Бірақ шын айту керек, "Үйреніскен жау атыспаққа жақсы" дейтін қазақтың мақалы бар. Енді 30 жыл қазіргі дәуір бар, алдындағы Кеңес заманы бар, басқасы бар. Бір-бірімен жұмыс істеуді біледі азаматтар. Сондықтан арасында әртүрлі жағдай болуы да ықтимал, бірақ негізгі мәселенің бәрін бір-бірімізді бомбаламай, бір-бірімізге ракета атпай, дрон жібермей шешім отырмыз ғой.
Азаттық: Айдос мырза, сіз жаңа Лұқпан Ахмедияровтың сөздері ұстамды, менің айтқаным оған бағытталмаған деп айттыңыз ғой. Бірақ ертең құзырлы органдар сондай азаматтардың жазбаларына қатысты іс қозғап жатса, бұл сіздің айтқаныңыздан ары кету болмай ма? Мұндайда депутаттарда тетік бола ма?
Айдос Сарым: Егер Лұқпан Ахмедияровты КҚК құбырындағы жағдайды сынады деп соттап жатса, араға өзім түсейін, бірақ басқа сөздеріне жауап бере алмаймын.
